Przed pierwszą wojną światową, w 1910 roku, rozpoczęto budowę więzienia w Sztumie. Na terenie 10 hektarów wydzielonych z obszarów miejskich powstał imponujący kompleks. Aby ułatwić pracę przy budowie, plac budowy został połączony kolejką towarową z dworcem sztumskim. Kolej działała przez większość okresu I wojny światowej, lecz w połowie lat 30. szyny i lorki zostały usunięte, tak że dziś nie ma po niej żadnego śladu.
Historia więzienia w Sztumie
Główne więzienie, które przyjęło pierwszych więźniów w 1914 roku, oddzielono od reszty miasta wysokim 4-metrowym murem. Na przedpolu muru od południowej strony wybudowano 16 bliźniaczych domów dla urzędników zakładu. Każdy dom był otoczony ogrodem z wyjściem na ulicę wyłożoną gładkimi płytami. Do centralnego więzienia prowadziła główna aleja, przy której znajdowała się czynna całą dobę izba strażnicza przy wysokiej bramie. Parter więzienia pełnił funkcję różnych pracowni, magazynów ubrań, przebieralni i łaźni. Z tego poziomu prowadziły żelazne schody na pierwsze piętro, gdzie mieściły się biura i zarząd więzienia. Na wyższym piętrze znajdowały się kolejne pomieszczenia urzędnicze oraz kościół. Budynek z wieżą kościelną dominował nad całą Sztumą, będąc najwyżej położonym punktem w małym miasteczku tamtych czasów. Początkowo więzienie miało 450 cel, układających się w literę „T”. W połowie lat 30. dobudowano kolejne skrzydło dla 300 więźniów, nadając zakładowi kształt krzyża.
Zakład karny w Sztumie w okresie międzywojennym
W okresie międzywojennym więźniowie, młodzi, zdeprawowani i moralnie zniekształceni, byli wychowywani przez pracę. Zaangażowani nauczyciele i rzemieślnicy prowadzili naukę oraz szkolenia zawodowe. W warsztatach więźniowie wykonywali meble z wikliny i stolarń, produkując całe komplety kuchenne. Część zarobionych pieniędzy trafiała do rąk więźniów, a resztę otrzymywali przy wyjściu na wolność. Poszczególne grupy więźniów, takie jak ślusarze, mechanicy, malarze, krawcy i szewcy, troszczyły się nie tylko o potrzeby zakładu, ale także pomagały rodzinom pracowników więziennych. Nad więźniami czuwały duchowe i moralne wsparcie kapelanów katolickich i ewangelickich.
Po zakończeniu wojny w 1945 roku więzienie w Sztumie zostało opuszczone przez wojska radzieckie. Jednak już od 1946 roku zaczęło się zapełniać więźniami skazanymi na liczne i szybkie wyroki. W pierwszych latach po wojnie, więzienie przyjmowało głównie Niemców, Ukraińców, wrogów władzy ludowej, żołnierzy AK oraz osoby „karane” za brak dostaw żywca i zboża, kułaków oraz biednych złodziei drewna z lasów. Stopniowo jednak do zakładu trafiali również faktyczni kryminaliści – specjaliści od rabunków, gwałtów i morderstw. W okresie nasilenia się stalinizmu, w latach 1949-1953, więzienie było przeludnione, a w 501 celach przebywało nawet do 6000 więźniów.
W 1957 roku przeprowadzono selekcję więźniów, kierując do Sztumu osoby młodociane oraz te, które były skazane po raz pierwszy. Konieczne było ich przeszkolenie i wychowanie przez pracę. W tym celu, po stronie północnej więzienia, wybudowano murowane pawilony, gdzie znajdowały się warsztaty obróbki metali i drewna. Praca ruszyła przy zaangażowaniu młodych sił. Więźniowie byli szkoleni w zawodach ślusarzy, mechaników, spawaczy, tokarzy i stolarzy. Wykonywali praktykę w warsztatach, a teoretyczną wiedzę zdobywali w więziennych szkołach. Powstał Zbiorczy Zakład Szkolny z Szkołą Podstawową, Szkołą Zawodową dla pracujących, Technikum Mechaniczne oraz Średnie Studium Zawodowe z możliwością uzyskania matury.
W latach 60. ubiegłego wieku, Zakład Karny w Sztumie stał się miejscem odosobnienia dla ważnych działaczy opozycji antykomunistycznej, takich jak Adam Michnik i Jacek Kuroń.
Od roku 1984 więzienie zarezerwowane było głównie dla dorosłych mężczyzn, a szczególnie recydywistów.
Od 1991 roku Zakład Karny w Sztumie wspólnie z Sztumskim Centrum Kultury organizuje Ogólnopolski Przegląd Sztuki Więziennej, który później został rozszerzony o Międzynarodowy Przegląd Sztuki Więziennej, obejmujący kategorie artystyczne, literackie i teatralne.
W latach 2014-2015 przeprowadzono kompleksowy remont Zakładu Karnego wraz z termomodernizacją budynków. Wszystkie cele mieszkalne przeszły renowację, a dodatkowo wybudowano nową łaźnię oraz przeprowadzono przebudowę ambulatorium z izbą chorych. Również pomieszczenia więziennego ośrodka edukacyjnego zostały odnowione i odpowiednio wyposażone. W ramach termomodernizacji zmodernizowano budynki pawilonu mieszkalnego, wymieniono sieć ciepłowniczą i energetyczną, oraz zapewniło dostęp do ciepłej wody w celach mieszkalnych.
W roku 2014 Zakład Karny w Sztumie obchodził swoje stulecie, a z tej wyjątkowej okazji podczas uroczystości jubileuszowej, jednostka penitencjarna została uhonorowana przez Ministra Sprawiedliwości, który przekazał im sztandar. Wagi tego doniosłego wydarzenia były na tyle ważne, że dyrektor jednostki w tamtym czasie, ppłk. Jan Morozowski, postanowił utworzyć kompanię honorową. To elitarnie wyszkolona grupa, która teraz z dumą uświetnia święta państwowe i patriotyczne swoją obecnością.
Obecnie Zakład Karny w Sztumie funkcjonuje jako jednostka penitencjarna typu zamkniętego i półotwartego, przyjmując dorosłych mężczyzn, którzy są recydywistami penitencjarnymi. Zakład ten ma także specjalny oddział terapeutyczny, gdzie skazani z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi lub upośledzeniem umysłowym otrzymują odpowiednią opiekę. Ponadto, w zakładzie działa Centrum Kształcenia Ustawicznego, które oferuje naukę na poziomie ogólnym i zawodowym. Całkowita pojemność Zakładu Karnego to 1002 miejsca.