Więzienie w Wronkach powstało w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku, z zamiarem bycia domem karnym dla skazanych na długie kary pozbawienia wolności oraz dla osadzonych podlegających Sądowi Prowincji Poznańskiej. Prace budowlane rozpoczęły się 15 marca 1889 roku i trwały aż do 01 lipca 1894 roku. Miasto Wronki, reprezentowane przez władze miejskie, przekazało na ten cel 18 hektarów ziemi w pobliżu dworca kolejowego (na linii kolejowej Poznań – Stargard Szczeciński) oraz rzeki Warty.
Więzienie we Wronkach – opis
Architektura tego obiektu była ścisłym odzwierciedleniem założeń izolacji, które narzucał system celkowy. Więzienie we Wronkach stanowiło jedno z najnowocześniejszych zakładów penitencjarnych zaprojektowanych w duchu amerykańskiego systemu więziennictwa i zaliczało się do kategorii więzień centralnych.
Kompleks więzienny składał się z trzech czterokondygnacyjnych pawilonów, ustawionych na planie krzyża. Oprócz obszarów przeznaczonych dla około 800 więźniów, wybudowano także kompleks budynków dla strażników. W ciągu kolejnych lat więzienie we Wronkach sukcesywnie się rozbudowywało, a jego architektoniczna bryła stale się powiększała. Do tego zbudowano szpital, dwa budynki gospodarcze, dom dla dyrektora więzienia oraz siedzibę katolickiego duchownego.
Historia więzienia we Wronkach
27 grudnia 1918 roku w Poznaniu wybuchło Powstanie Wielkopolskie. Wraz z rozpoczęciem walk, więzienie we Wronkach zostało otwarte, a więźniowie uwolnieni. Decyzją podjętą 29 grudnia, obiekt został rozbrojony, a zatrzymanych w nim Niemców zwolniono. W ciągu przemian grudnia 1918 i stycznia 1919 roku Wronki odzyskały wolność. Więzienie Wronieckie zostało przekształcone w koszary, w których ćwiczyli żołnierze późniejszego II i VII Pułku Strzelców Wielkopolskich. Po zakończeniu walk, więzienie we Wronkach zaczęło przyjmować działaczy organizacji robotniczych i komunistycznych. W 1919 roku do Wronek przybyły pierwsze kobiety skazane w procesach politycznych.
13 listopada 1921 roku Centralne Więzienie we Wronkach zostało włączone do rozwijającego się systemu więziennictwa polskiego. W kolejnych latach, w wyniku przeprowadzonych reform, placówka zmieniła swoją nazwę na „więzienie ciężkie”. Ta nazwa podkreślała wcześniejszy model represyjno-izolacyjnego wykonywania kary pozbawienia wolności. Jednocześnie przyjęto klasyfikację zakładu, określając go jako jednostkę penitencjarną dla mężczyzn skazanych nie pierwszy raz oraz uznanych za szczególnie niebezpiecznych dla społeczeństwa, w tym więźniów antyrządowych i politycznych.
We Wronkach bardzo często osadzano więźniów politycznych, którzy wcześniej aktywnie działali w partiach socjalistycznych, komunistycznych, czy też bojówkach nacjonalistycznych. W okresie lat trzydziestych, liczba takich więźniów wyniosła około 500 osób.
Więzienie we Wronkach podczas II wojny światowej
W okresie okupacji (06.09.1939 – 20.01.1945) więzienie we Wronkach zostało włączone do systemu więzień sądowych III Rzeszy, funkcjonującego w ramach Kraju Warty. Stanowiło to jedno z większych więzień, które przeszło pod niemiecką jurysdykcję. Obiekt był przeznaczony dla mężczyzn i kobiet, którzy zostali skazani na kary więzienia trwające od 6 miesięcy do 2 lat. Większość więźniów stanowili Polacy. Przez cały okres okupacji, przez więzienie przewinęło się ponad 28 000 więźniów. Ta liczba nie obejmuje jeńców wojennych, zakładników i innych osób, które zostały osadzone we Wronkach w pierwszych tygodniach okupacji.
Więzienie pełniło funkcję kwarantanny dla polskiej ludności przed ich przeniesieniem do innych więzień lub obozów koncentracyjnych, takich jak Auschwitz i Mauthausen, a także do zakładów przemysłowych, gdzie byli wykorzystywani do niewolniczej pracy. Obiekt był stale przeludniony, a największą liczbę więźniów – 4458 osób – odnotowano 1 listopada 1942 roku. W tym okresie na cmentarzu we Wronkach pochowano 804 Polaków. W lasach w okolicach Obrzycka przeprowadzono również około dwóch tysięcy egzekucji na więźniach.
Więzienie we Wronkach w czasach PRL-u
Po zakończeniu okupacji niemieckiej w dniu 25 stycznia 1945 roku, polskie władze administracyjne podjęły decyzję o ponownym otwarciu więzienia we Wronkach. Na stanowisko naczelnika więzienia został wyznaczony pkom. Stefan Adamczewski, który przed wojną pełnił funkcję funkcjonariusza Straży Więziennej. Dopiero pod koniec lutego 1945 roku do składu personelu więziennego dołączył inny funkcjonariusz, skierowany przez Departament Więziennictwa i Obozów Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego.
Wiosną 1945 roku więzienie we Wronkach zapełniło się przede wszystkim jeńcami wojennymi, Niemcami oskarżonymi o zbrodnie wojenne oraz internowanymi Niemcami z pobliskich obszarów. Pierwsi więźniowie polskiego pochodzenia, skazani za przestępstwa kryminalne, trafili do tego więzienia już od połowy lutego 1945 roku. W marcu tego samego roku nadeszły pierwsze transporty żołnierzy Armii Krajowej, skazanych w procesach politycznych, przede wszystkim kobiety skazane w Chełmnie i Lublinie. Wraz z tymi zmianami, Centralne Więzienie we Wronkach przekształciło się w więzienie polityczne podlegające Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego, a osadzono w nim osoby uważane za niewygodne lub wrogie wobec nowego ustroju. Ostatni oficjalny transport więźniów politycznych przybył do Wronek w dniu 26 marca 1956 roku z Olsztyna.
W okresie od 1945 do 1956 roku, przez mury więzienia we Wronkach przewinęła się liczba więźniów szacowana na co najmniej 15 500 osób, z czego większość otrzymała długoterminowe wyroki. Rekordowym dniem pod względem liczby osadzonych był 1 marca 1950 roku, gdy w więzieniu przebywało 3640 więźniów. Więźniowie polityczni byli pozbawieni możliwości pracy, nauki i uczestnictwa w zajęciach świetlicowych, w przeciwieństwie do więźniów pospolitych. Nie mieli również prawa do kontaktu z kapelanem, choć w 1946 roku tę funkcję pełnił ksiądz Piotr Stróżyński.
W okresie lat 40, więzienie we Wronkach stanowiło miejsce odbywania kar dla wielu znanych postaci, takich jak Stanisław Skalski – uznany as polskiego lotnictwa w Wielkiej Brytanii, profesor Wiesław Chrzanowski oraz osoby skazane w tzw. „procesie generałów” w 1951 roku, w tym gen. Stanisław Tatar – szef sztabu Armii Krajowej oraz gen. Stefan Mossor, a także wielu innych.
Jednak wraz z nadejściem jesieni 1956 roku, więzienie we Wronkach zasadniczo zmieniło swój charakter polityczny, gdy procesy rehabilitacyjne oraz późniejsza amnestia w 1957 roku doprowadziły do uwolnienia wielu więźniów politycznych. Od tego momentu placówka przekształciła się w zakład więzienny dla przestępców pospolitych, głównie recydywistów, jednak wciąż pełniła funkcję miejsca izolacji dla wybranych więźniów politycznych.
W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych zakład ten gościł Jana Kurońa, który odbywał tu swoją karę. W roku 1981, w trakcie stanu wojennego, więzienie znów stało się miejscem internowania dla działaczy NSZZ Solidarność z województwa pilskiego.
W październiku 2005 roku rozpoczęto budowę nowego gmachu Sądu i Prokuratury Rejonowej w Szamotułach, który został oddany do użytku 19 czerwca 2008 roku. Ten nowoczesny budynek sąsiaduje z terenem aresztu i jest z nim połączony podziemnym łącznikiem. Oddział Zewnętrzny w Szamotułach aktywnie współpracuje z organami administracji publicznej. Osadzeni przebywający w tym oddziale są zaangażowani w różnorodne prace zarobkowe i wolontariackie, które przyczyniają się do dobra Miasta i Gminy Szamotuły oraz Powiatu Szamotulskiego.